Қазіргі қоғамды цифрландыру құқықтық қатынастарға қатысушылар арасындағы өзара іс-қимыл тәсілін, оның ішінде заңды маңызы бар ақпаратты қалыптастыру, беру және сақтау тәсілдерін айтарлықтай өзгертті. Цифрлық технологиялар мен электрондық коммуникациялардың өсіп келе жатқан рөлі дәлелдемелерді жинауға, тексеруге және бағалауға, әсіресе сот ісін жүргізуде дәстүрлі құқықтық тәсілдерді қайта қарауды қажет етеді.

Болгарияда соңғы жылдары құқықтық жүйені цифрлық орта жағдайларына бейімдеуге бағытталған іс жүргізу заңнамасында елеулі өзгерістер қабылданды. Жалпы нормативтік-құқықтық базаның болуына қарамастан, құқық қолдану практикасында айтарлықтай олқылықтар сақталады, әсіресе цифрлық іздерді, метадеректерді, уақытша сезімталдық деректерін (мысалы, жедел жады) және басқа да стандартты емес электронды тасымалдаушыларды бағалауға қатысты. Мәселе тек осындай деректерді алудың және сақтаудың техникалық қабілетінде ғана емес, сонымен бірге объективті шындықты орнату контекстінде олардың дәлелді күшін заңды түрде түсіндіруде жатыр. Бұл зерттеудің мақсаты-Болгар сот ісін жүргізуде цифрлық деректерді дәлел ретінде қолдану мүмкіндіктерін талдау, қолданыстағы нормативтік және практикалық кедергілерді анықтау, сондай-ақ электрондық дәлелдемелердің заңды рұқсат етілуін, дұрыстығын және қайталануын қамтамасыз ететін әдістемені ұсыну. Осы жұмыс шеңберінде халықаралық техникалық стандарттар мен сот сараптамасының қағидаттарын ұлттық құқықтық практикамен интеграциялауға әрекет жасалуда, бұл Болгар сот төрелігінде цифрлық дәлелдемелермен жұмысты одан әрі біріздендіру және стандарттау үшін негіз құруға мүмкіндік береді.

БАНКОВА Д.

докторант, «Әулие Клемент Охрид» София университеті, София қ., Болгария

E-mail: bankovagan@fmi.uni-sofia.bg, https://orcid.org/0000-0002-9261-2842

ДИМИТРОВ В.

профессор, «Әулие Клемент Охрид» София университеті, София қ., Болгария

E-mail: cht@fmi.uni-sofia.bg, https://orcid.org/0000-0002-7441-253X

1. Регламент № 6 от 3 августа 2017 г. О процессуальных действиях и официальных декларациях в электронной форме. Ст. 2–8.
2. Регламент № 5 от 1 июня 2017 г. Об организации, управлении и доступе к электронным файлам дел. Ст. 5–12, 15.
3. National Institute of Standards and Technology. Guide to Integrating Forensic Techniques into Incident Response (NIST SP 800-86). С. ЕС3-5–ЕС 3-7, ЕС 4-1–ЕС 8-1.
4. ISO/IEC 27037:2012. Guidelines for identification, collection, acquisition, and preservation of digital evidence.
5. Закон об электронных документах и услугах электронной сертификации. Гос. газета, вып. 34, 6 апреля 2001 г. URL: https://web.apis.bg/ (дата обращения: 14.04.2025]).
6. Регламент (ЕС) № 910/2014 Европейского парламента и Совета от 23 июля 2014 г. OJ L 257, 28.08.2014. URL: https://app.eurocases.eu/ (дата обращения: [14.04.2025]).
7. ISO/IEC 27043:2015. Incident investigation principles and processes.
8. Юруков В. Принципы, относящиеся к электронным доказательствам в уголовном судопроизводстве // De Jure. 2023. Вып. 1. URL: https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=1112846 (дата обращения: [14.04.2025]).
9. Конвенция о киберпреступности. Будапешт, 23.XI.2001. URL: https://rm.coe.int/1680081561 (дата обращения:14.04.2025).
10. U.S. Department of Justice. Electronic Crime Scene Investigation: A Guide for First Responders / National Institute of Justice. С. 35–46. URL: https://www.ojp.gov/pdffiles1/nij/219941.pdf (дата обращения: [14.04.2025]).
11. Иванова Г. Правовая природа частных видеозаписей как доказательств в уголовном судопроизводстве // De Jure. 2021. № 1. С. 124–132. URL: https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=957241 (дата обращения: [14.04.2025]).
12. Shinde N., Kulkarni P. Incident response and planning: a resilient approach // Computer Fraud & Security. 2021. № 1.
13. Tatchaporn C., Thammboosadee S. A Data Masking Approach for Interpretability and Privacy in Accordance with the GDPR // Proceedings of the 11th International Conference on Advances in Information Technology. 2020.
14. Saxena N. et al. Impact and Key Issues of Insider Threats on Organizations and Critical Infrastructure // Electronics. 2020. Vol. 9. No. 9.
15. Ponta S.E., Plate H., Sabetta, A. Detection, assessment and mitigation of vulnerabilities in open-source dependencies // Empirical Software Engineering. 2020. Vol. 25. No. 5.
16. Electronic Evidence Guide: A Basic Guide for Police, Prosecutors and Judges. EU/CoE project cyber crime@ipa. URL: https://www.coe.int/en/web/cybercrime/cybercrime-ipa (дата обращения: [14.04.2025]).
17. Троянов Т. Данные, извлеченные с электронных устройств, и их ценность при расследовании преступлений // Бюллетень факультета полиции. 2021. URL: https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=1024681 (дата обращения: [14.04.2025]).
18. ETSI. TS 101 331 V1.8.1; TS 103 307 V1.2. European Telecommunications Standards Institute. URL: https://www.etsi.org (дата обращения: [14.04.2025]).
19. ISO/TR 15801:2009. Document management – Information stored electronically – Recommendations for trustworthiness and reliability.
20. ISO/IEC 27001:2013. Information technology – Security techniques – Information security management systems – Requirements.