Компьютерлік технологиялардың ілгерілеуі корпустық мәтіндерді автоматты жүйелеуге, өңдеуге және пайдалануға, яғни арнайы бағдарламалардың көмегімен табиғи коммуникативтік тіл деңгейінде тілді тану процесіне мүмкіндік береді. Мақала ұшқыштар мен авиадиспетчерлер арасындағы түсініспеушілікті азайту үшін қазіргі заманғы технологияларды қолдануға арналады. Зерттеушілер бірнеше ондаған жылдар бойы осы технологияны зерттеп, қолданып келеді. Сөйлеуді автоматты тану (ASR) және машинамен аудару технологияларын енгізу қауіпсіздікті арттырып, авариялар мен оқыс оқиғалардың алдын ала отырып, осындай проблемаларды айтарлықтай төмендетуі мүмкін. Мақалада орыс, ағылшын және қазақ тілдеріндегі мәтіндерді өңдеу кезінде ауызша сөйлеуді тану бойынша екі танымал - ChatGPT (https://chatgptchatapp.com) және Speech2Text (https://speech2text.ru) бағдарламалардың тиімділігін салыстыру болып табылатын эксперимент жобасы ұсынылған. Жүргізілген зерттеу ауызша сөйлеудің түрлерін қамтыды: мәтінді формальды түрде диктовкалау, заңды мәтін, ана тіліндегі әңгіме, сондай-ақ екі қатысушы арасындағы табиғи (өздігінен) диалог. Талдау транскрипцияның дәлдігі тұрғысынан да, мәтіннің құрылымын жаңғырту, өз есімдерін беру, үзілістерді сақтау және спикерлер бойынша сөйлеуді бөлу ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілді. Корпус құрамына «таза» ауызша сөйлеудің аудиожазбасы ғана емес, сондай-ақ телефон арқылы сөйлеу де кіреді, бұл бағдарламаға әмбебаптық береді. Телефондық сөйлесулерді транскрипциялаудың арнайы күрделі әдістемесі әзірленді, өйткені мұндай сөйлеу көбінесе түсініксіз, басқа тілдердегі ақпаратты қамтуы, айқын екпіні болуы, әртүрлі сөйлеу және тілсіз шуды қамтуы мүмкін (әртүрлі дауыс тембрі, сөйлеушінің келесі ойды айтуға дайындығының дыбыстары, түсініксіз сөздер, бірнеше сөйлеушінің сөйлеуі және т.б.). Бұл жүйе бастапқы аудио файлды машинамен оқылатын пішімге түрлендіреді. Яғни, қосымша компоненттер мен транскрипцияларды қажет етпейді. Бұл жүйе интегралдық модельді пайдаланатын сөйлеуді танудың қазіргі заманғы технологияларының нұсқасы болып табылады. Ұсынылған эксперименттік әзірлеме дауыстық командаларды түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеуді тану технологиясын пайдаланады, оның ұқсас электрондық қосымшаларға қарағанда артықшылығы - ол төтенше жағдайларда ақпараттың кедергісіз ағынын және оның өңделуін бақылай алады, сондай-ақ табиғи диалогтарды дәл орындау қабілетіне ие.

СУЮНБАЕВА А.Ж.

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент, Әуе қорғанысы күштерінің Әскери институты, Ақтөбе қ., Қазақстан

Е-mail: аltin_suenbaeva@mail.ru, https://orcid.org/0000-0002-0676-2028

ШЕЛЕСТЮК Е.В.

Филология ғылымдарының докторы, профессор, Челябинск мемлекеттік университеті, Челябинск қ., Ресей Федерациясы

Е-mail: shelestiuk@yandex.ru, https://orcid.org/0000-0003-4254-4439

1. . lderson J. C. The politics of aviation English testing. Language Assessment Quarterly, 2011 8(4), 386-403.
2. Automatic Speech Recognition for ATC. Sesar Digital Academy: 11/05/2021
3. Barshi I., Farris C. Misunderstandings in ATC communication. Farnham, UK: Ashgate Publishing Ltd, 2013
4. Covelli J. M., Rolland J. P., Proctor M., Kincaid J. P., Hancock P. A., Field of view effects on pilot performance in flight. International Journal of Aviation Psychology, 2010, 20 (2), 197-219.
5. Eurofighter Typhoon, Technology: Cockpit. 2014 URL: http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/cockpit.html. Last accessed: 29 March 2014.
6. IATA, Pilots and air traffic controllers phraseology study. Montreal: International Air Transport Association, 2011
7. ICAO, Manual of radiotelephony Doc 9432 AN/925. Montreal: International Civil Aviation Organization, 2007
8. Jurafsky D., Martin J. H., Speech and language processing: An introduction to natural language processing, computational linguistics, and speech recognition. 2nd international edition. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2009
9. LDACS – The future of ATC communications. Canso. 13/01/2023 URL: https://canso.org/ldacs-the-future-of-atc-communications/#
10. Шелестюк Е.В., Суюнбаева А.Ж., Торайғыров университетінің Хабаршысы, ISSN 2710-3439 Гуманитарлық сериясы. № 4, 2024.