XIX ғас. Аяғы - XX ғас. басында Ресей мемлекетінің қазақ жеріне жүргізген қоныстандыру саясаты қазақ даласының әлеуметтік-экономикалық, этно-демографиялық және саяси құрылымына айтарлықтай ықпал етті. Шаруаларды жаппай қоныстандыру арқылы қазақ жерлерін игеру мен отарлық бақылауды күшейту, қоныс аударған шаруаларды өзінің саяси-әлеуметтік тірегі ету арқылы қазақ жерін империяның құрамды бір бөлігіне айналдыру еді. Қоныстанушылардың пайдалануына қазақ жерлерінің ең құнарлы, шұрайлы және көлемді бөлігі өтті. XX ғас. басындағы  қоныс аударушылардың қарқынды легінің өсуі қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылығына зиянын тигізді. Қоныстандыру әсіресе қоныстандыру мекемелері құрылғаннан бастап, бұрын болмаған деңгейге жетті. Мақалада шаруаларды қоныстандыру туралы заңдар, ережелер, қонысаудару себептері, барысы, қоныстандыру учаскелерінің ұйымдастырылуы, XX ғ.бас. қоныстандыру саясатындағы «жаңа бағыт», қоныстандырудың салдары баяндалады. Шаруаларды жаппай қоныстандыру қазақтың мал жайылымды жерлерінің тарылуына, сондай-ақ жерлердің тартып алынуы рулық қауым-ауылдық топтар яғни қазақтар арасындағы жер тартысының, жер дауының туындауына себеп болды. Сонымен бірге, жер тапшылығы қазақтарды көшпелі мал шаруашылығынан отырықшы егіншілікке көшуге мәжбүр етті. Шаруаларды қоныстандыру қазақтардың ұлттық, әлеуметтік-экономикалық мүдделерінің аяқасты болуына әкелді.

ГАНИБАЕВА Ж.А.

Тарих ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті, Ақтөбе қ., Қазақстан

E-mail: sangar98@mail.ru, https://orcid.org/0009-0001-5445-5815

1. Tursunbayev A. Iz istorii krest'yanskogo pereseleniya v Kazakhstan.- Alma-Ata: Izd-vo AN Kaz SSR, 1950.-101s.
2. Bekmakhanov Ye. Kazakhstan v 20-40 –ye gody XIX veka.-Almaty, 1992.-386s
3. Auezova L. K voprosu o pereselenii krest'yan i ikh roli v razvitii zemledeliya v Kazakhstane v 70-90-kh godakh XIX veka// Izvestiya AN Kaz SSR. Seriya istorii, arkheologii i etnografii.-vyp.1(6).-1958.-s.28-41
4. Suleymenov V. Agrarnyy vopros v Kazakhstane posledney treti XIX- nachala XXvv.- Alma-Ata:Izd-vo AN Kaz SSR, 1963.-411s.
5. Galuzo P. Agrarnyye otnosheniya na yuge Kazakhstana v 1867-1914gg.-Alma-Ata:Nauka, 1965.-345s
6. Vaganov O. Zemel'naya politika tsarskogo pravitel'stva v Kazakhstane (1907-1914gg.)// Istoricheskiye zapiski.- 1950.- №31.-s.61-87
7. Makarov I.F. Kazakhskoye zemledeliye v kontse XIX-XX veka// Materialy po istorii sel'skogo khozyaystva i krest'yanstva SSSR.- M. :Izd-vo AN SSSR, 1959.- Sb.3.-s. 392-445.
8. Fedorov Ye.G. K istorii Kazakhstana kontsa XIX-nachala XX veka //Bol'shevik Kazakhstana.- 1940.-№1.-s 60-68.
9. Qoygeldiev M. Q. Alaş qozğalısı.-Almati: Sanat, 1995.- 365 b.
10. Asılbekov M., Äbjanov X. Qazaqstandağı demografïyalıq process: tarixi men aqtañdaqtar// Qazaqstan mektebi, 1991, №5.-b 53-60.
11. Olkott M.B. Kazakhi. – Sténford, 1987. –Vip.1. - 157s.
12. Demko Dj. Orıstardıñ Qazaqstandı otarlawı (1896-1916).-Almatı: Ğılım, 1997.- 213b
13. Sulejmenov B.S., Basin V.Â. Kazahstan v sostave Rossii.- Alma-Ata: Nauka, 1981.- 247s.
14. Bekmakhanov Ye.B. Prisoyedineniye Kazakhstana k Rossii.- M.: Izd-vo AN SSSR, 1957. - 342s.
15. Gins G.K. Pereseleniye i kolonizatsiya. - SPb, 1913. – Vyp. 1-2.- 49 s.
16. Agrarnaya istoriya Kazakhstana (konets XIX-nachalo XXvv.). Sbornik dokumentov i materilov. /Avtor-sost. Maltusynov S.N. – Almaty: Dayk-press 2006. – 1240 s
17. Tursunbayev A.B. Iz istorii krest'yanskogo pereseleniya v Kazakhstan.- Alma-Ata: Izd-vo AN KazSSR, 1950.- 372s.
18. QR OM. 25-qor., 1- t., 2947 -is.
19. Zhurnal soveshchaniya o zemleustroystve kirgiz.- Spb.,1907.-136c.
20. Materialy po kirgizskomu zemlepol'zovaniyu, sobrannyye i razrabotannyye ekspeditsiyey po issledovaniyu stepnykh oblastey. //Turgayskaya oblast'. Aktyubinskiy uyezd. – Voronezh, 1903.- T.7.- 427s.
21. Sbornik uzakoneniy i rasporyazheniy o vodvorenii pereselentsev i obrazovanii pereselencheskikh uchastkov.- Spb., 1907.-698s.
22. Bekmakhanova N.Ye. Mnogonatsional'noye naseleniye Kazakhstana i Kirgizii v epokhu kapitalizma .- M.: Nauka, 1986.-243s.
23. Pereseleniye i zemleustroystva za Uralom v 1913 g.- Spb.,1914.-398 s.
24. QR OMM. 29-kor. 1-t., 135-ïs.
25. Sharova P.N. Pereselencheskaya politika tsarizma v Sredney Azii// Istoricheskiye zapiski. –M., 1940. – № 8.- S.28-42.
26. Fomchenko A.P. Russkiye poseleniya v Turkestanskom kraye v kontse ХIХ -nachalo ХХ vv.- Tashkent: Fan,1983 .- 128s.
27. Khvorostanskiy P. Obshchiye rezul'taty povtornogo statisticheskogo obsledovaniya kirgizskogo khozyaystva i zemlepol'zovaniya v Kustanayskom uyezde Turgayskoy oblasti. // Voprosy kolonizatsii. -1910. - № 6.- S. 250-265.