Мақалада Қазақстан қалаларында қалалық ландшафтты айтарлықтай жақсартатын және оған сұлулық сыйлайтын қоғамдық және тұрғын ғимараттарда ою-өрнектері бар әшекейлер пайда бола бастағаны атап өтілді. ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап бұл әшекейлер белсенді дами бастады. Атап айтқанда, Алматы әдемі қалаға айналды, ал Қазақстанның өңірлік орталықтарының ғимараттары Қазақ ою-өрнектерімен безендіріле бастады. Қазақ ою-өрнектерін ғалымдар зерттей бастады, олардың мағыналары мен символикасын аша бастады. Бұл ою-өрнектер қазақтар Қырғызстан, Қарақалпақ, Моңғолия және басқа елдердің көшпелі халықтары арасында кең таралған киіз үйлерді қолдана бастаған кезеңде пайда болды.

Осылайша, ою-өрнек дәстүрі қалалардың сәулеттік келбетін байытып қана қоймай, Қазақстанның бай мәдени мұрасына баса назар аударады деп айтуға болады.

ХХ ғасырдың басына дейін қазақ халқының ою-өрнегі  жеткілікті зерттелмеген. Бұл көбінесе оның қалалық ғимараттармен құрылыстардың архитектурасында шектеулі қолданылуына  байланысты. Қазақ ою-өрнегінің алғашқы зерттеулері XIX ғасырдың басында жүргізіле бастады, содан бері бұл тақырып үнемі дамып келеді, әсіресе ХХІ ғасырдың басында өзекті болды.

Қазіргі заманғы зерттеулер тарихи заңдылықтарды түсінуді тереңдету және көптеген жаңа мысалдарды талдау арқылы осы перспективаны белсенді түрде жалғастыруда. Бұл сала әртүрлі пішіндегі, өлшемдегі, конфигурациядағы және текстурадағы бұйымдарды өндіруге арналған материалдармен анықталған пәндік заңдылықтар мен ерекшеліктерге бағытталған жоғары мамандандырылған зерттеулерден және сәулет өнеріндегі ою-өрнек синтезіне бағытталған кеңірек зерттеулерден тұрады.

Киіз үйдің көркемдік дизайнына, сондай-ақ олардың сәулеттік композицияларындағы ғимараттардың кеңістіктік-семантикалық формаларына ерекше назар аударылады. Архитектуралық ою-өрнек өнері қазақ халық шығармашылығының бірегейлігіне баса назар аудара отырып, мәдени бірегейліктің нақты көрінісіне айналады. Бұл зерттеулер ою-өрнектің сәндік элемент ретінде ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның сәулет мұрасының маңызды бөлігі ретіндегі рөлін түсінуге көмектеседі.

МУХАНБЕДИЯРОВА Б. Ж.

дербес ізденушісі, Мирзо Ұлықбек атындағы Самарқанд мемлекеттік сәулет-құрылыс университеті, Самарқанд қ., Өзбекстан

Е-mail: Bibinur0402@mail.ru  https://orcid.org/0009-0004-8648-3986

1. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. - Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1957.- 78 с.
2. Ибраева К.Т. Казахский орнамент. - Алматы: Онер, 1994.- 108с
3. Ибраева К.Т. Орнамент мемориальных памятников казахов (на материале некрополей Мангышлака): автореф. дис. канд. искусствоведения. - Алма-Ата, 1985.
4. Ибраева К. Памятники Мангышлака. // Декоративное искусство СССР. – 1980. - №8.- С.82-85.
5. Байтенов Э.М. О связях мемориального зодчества Казахстана с архитектурой Средней Азии. // Архитектура и строительство Узбекистана. – 1989. - №11.- 56 с.
6. Дуйсебаев У. Особенности градостроительства Присырдарьи середины ХIХ- начала ХХ веков: автореф. дис. канд. архитектуры. - Ташкент, 1990.
7. Азимов И. Архитектура Узбекистана ХVIII- начала ХХ вв.: (Традиции и локальные особенности): автореф. дис. докт. архитектурных наук. - Ташкент, 1999.
8. К. Касенова, С.Шкляева Учимся ткать ковры и гобелены. Пособие для ремесленников / Алматы. – 2009. – 210 с.
9. История искусств Казахстана, Шкляева С., Муратаев К. в 3-х томах (русский), Алматы, «Өнер», 2011. – 66 с.
10. Ералы Оспанов. Казахи. Искусство номадов. Шымкент – 2021. – 94 с.